तिनाउ नदी, जोखिम अनि अवसर

रुपन्देही । बुटवल उपमहानगरपालिका वडा नं. १ बस्ने ७० वर्षीय शारदा शुक्लाको घर तिनाउ नदी किनारमै छ। 

तिनाउ नदीको किनारमा बस्ने ७० वर्षीया शारदा हरेक वर्षायाममा शुक्लाको मनमा एउटा अनिश्चितताको बादल मडारिन्छ। नदीको पानी बढ्दा उनको मन पनि त्रासले ढक्क फुल्छ । जब वर्षाको पानीले नदी उर्लिन्छ, तब उनको परिवारको शान्ति खोसिन्छ। उनी भन्छिन्, “ नदी छेउका हजारौँ स्थानीयहरूको नदीको बहाव बढेसँगै ढुकढुकी पनि बढ्छ,”।

यस्तै, ५४ वर्षीया अकाली कहाँरको परिवार पनि बर्खा याममा रातभर जागा बस्छ, नदीको बहावलाई नियाल्दै, कतै पानीले घर डुबाउने त होइन भनेर। तिनाउ नदी, लुम्बिनी प्रदेशको मुख्य नदी, यहाँका बासिन्दाहरूको लागि जीवनको आधार हो, तर यो एकैसाथ जोखिमको स्रोत पनि बनेको छ।

यस लेखमा तिनाउ नदीले पुर्‍याएका ठूला क्षतिहरू, यसका अवसर र चुनौतीहरू, बुटवल उपमहानगरपालिकाले नदीबाट सङ्कलन गरेको राजस्वको अवस्था र नदी संरक्षणका लागि भइरहेका प्रयासहरूको विस्तृत चर्चा गरिएको छ।

नदीले गरेका ठूला क्षतिहरू  

तिनाउ नदीले बुटवल र आसपासका क्षेत्रमा विभिन्न समयमा ठूलो क्षति पुर्याएको इतिहास छ। नदीको कटान र बाढीले स्थानीय बासिन्दाहरूको जीवनमा गहिरो प्रभाव पारेको बुटवल उपमहानगरपालिका वडा नं १ का अध्यक्ष नरेन्द्र बस्नेतका अनुसार स्थानीय समुदायले प्रत्येक वर्ष ठूलो जनधनको क्षेती व्यहोर्नु परेको उल्लेख गरे । 

१.नदी कटान र जमिनको क्षतिः तिनाउ नदीको कटानले बुटवल र पाल्पाका विभिन्न क्षेत्रमा खेतीयोग्य जमिन नष्ट भएको छ। नदीको कटानले बुटवलका नदी किनारका बासिन्दाहरूलाई गम्भीर जोखिममा पारेको छ। खेतीयोग्य जमिन बगाउँदा किसानहरूको जीविकोपार्जनमा ठूलो असर परेको छ।

२. आवासीय क्षेत्रमा बाढी: बुटवल उपमहानगरपालिकाको वडा नं. १ र अन्य नदी किनारका बस्तीहरूमा बाढीको जोखिम उच्च छ। शारदा शुक्ला र अकाली कहाँरजस्ता स्थानीयहरूले हरेक वर्षायाममा बाढीको डरमा रात काट्नुपर्छ। २०१७ मा आएको बाढीले प्रभावित क्षेत्रहरू मध्य  एक क्षेत्र तिनाउ नदीका स्थानीयहरू पनि थिए । 

३. सडक र पूर्वाधारमा क्षतिः तिनाउ नदीको बाढीले सडक, पुल र अन्य पूर्वाधारमा पनि क्षति पुर्याएको छ। विशेषगरी, बुटवल–पाल्पा सडकखण्डमा नदीको कटानले सडक भत्किएको र यातायात अवरुद्ध भएको घटनाहरू बारम्बार हुने गरेका छन्।

४.पर्यावरणीय ह्रास: नदीमा हुने अवैध उत्खनन र प्रदूषणले जलचर र स्थलचर प्राणीहरूको बासस्थान नष्ट भएको छ। सन् २०२१ मा बुटवल आवाजमा प्रकाशित समाचार अनुसार, तिनाउ नदीको सभ्यता जोगाउन र जलचर प्राणीहरूको संरक्षण गर्न सरसफाइ अभियान सुरु गरिएको थियो।

५.आर्थिक नोक्सानी: नदीको कटान र बाढीले स्थानीय व्यापार र व्यवसायमा पनि नकारात्मक प्रभाव पारेको छ। बुटवलको बजार क्षेत्रमा बाढी पस्दा व्यापारीहरूको सामानमा क्षति पुगेको छ।

नदीका अवसरहरू

तिनाउ नदीले जोखिम मात्र होइन, अवसरहरू पनि प्रदान गर्छ। यदि योजनाबद्ध र दिगो रूपमा उपयोग गरियो भने, यो नदी स्थानीय समुदायको आर्थिक र सामाजिक विकासको आधार बन्न सक्छ। यहाँ तिनाउ नदीका प्रमुख अवसरहरूलाई बुँदागत रूपमा प्रस्तुत गरिएको छः

१. जलसिँचाइः तिनाउ नदीको पानीले बुटवल र पाल्पाका खेतीयोग्य जमिनमा सिँचाइ सुविधा पुर्‍याउन सकिन्छ। नदीको पानीलाई व्यवस्थित रूपमा सिँचाइका लागि उपयोग गर्दा कृषि उत्पादकत्व वृद्धि हुन्छ।

२.जलविद्युत उत्पादन: तिनाउ नदीमा साना जलविद्युत आयोजनाहरू निर्माण गर्ने सम्भावना छ। यस्ता आयोजनाले स्थानीय स्तरमा ऊर्जा आपूर्ति बढाउन सक्छ।

३.पर्यटन प्रवर्द्धन : तिनाउ नदीको किनारमा पर्यटकीय स्थलहरू विकास गर्न सकिन्छ। नदी किनारमा रमणीय पार्क, पिकनिक स्थल र जल क्रीडा गतिविधिहरूले पर्यटक आकर्षित गर्न सक्छ।

४.हरित उद्यमशीलता: बुटवल उपमहानगरपालिकाले हरित उद्यमशीलता प्रवद्र्धन गर्ने नीति लिएको छ। तिनाउ नदीको जलस्रोत उपयोग गरेर गैरकाष्ठ वन्य उत्पादन र पर्यावरणमैत्री व्यवसायहरू सुरु गर्न सकिन्छ।

५.जैविक विविधता संरक्षण: तिनाउ नदीको जलाधार क्षेत्रमा वृक्षारोपण र संरक्षण कार्यक्रमहरूले जैविक विविधता जोगाउन सकिन्छ। यसले पर्यावरणीय सन्तुलन कायम राख्न मद्दत गर्छ।

नदीका चुनौतिहरु

तिनाउ नदीको संरक्षण र उपयोगलाई प्रभावकारी बनाउन चुनौतीहरू समाधान गर्नु आवश्यक छ। नदी कटान र बारम्बार आउने बाढीका कारण स्थानीय बासिन्दाहरूको जीवन जोखिममा परेको छ, तर दीर्घकालीन तटबन्ध निर्माणमा सरकारको ध्यान अपर्याप्त देखिन्छ। चुरे क्षेत्रको अवैध उत्खननले नदीको जलाधार क्षेत्रमा असर पुर्याएको छ, जसले प्रवाहलाई असन्तुलित बनाइरहेको छ।

औद्योगिक तथा घरेलु फोहोरको मिसावटले प्रदूषण बढाउँदै पानीको गुणस्तर घटाएको छ, जसले जलचर प्रजातिहरूलाई नकारात्मक प्रभाव पारेको छ। साथै, तिनाउ नदी संरक्षणका लागि नीतिगत कमजोरी स्पष्ट देखिन्छ, स्थानीय सरकार तथा समुदायबीच समन्वयको अभावका कारण दीर्घकालीन योजनाहरू प्रभावकारी बन्न सकेका छैनन्। जलवायु परिवर्तनले पनि नदी व्यवस्थापनलाई थप चुनौतीपूर्ण बनाएको छ, अनियमित वर्षा र बाढीको जोखिम बढ्दै गएका कारण दीर्घकालीन नीति आवश्यक छ।