गौरा पर्व: सांस्कृतिक परम्परा र श्रद्धाको उत्सव

कञ्चनपुर । सुदूरपश्चिमका गाउँ बस्तीहरूमा यति बेला गौरा पर्वको चहलपहल सुरु भएको छ । पर्वकै लागि रोजगारीका लागि अन्यत्र गएका घर फर्किएका छन् । 

यहाँका हरेक बस्तीमा नयाँ पहिरनमा सजिएका महिलाहरू माङ्गल, फाग गाउँदै गरेको भेटिन्छन् भने पुरुषहरू खेल्ने खेलले यहाँका बस्ती देउडामय भएका छन् । साउनको पुत्रदा एकादशीदेखि सुरु हुने यस पर्वलाई स्थानीय भाषामा गोःरा भनिन्छ । यस क्षेत्रमा प्राचीन कालदेखि नै पर्वतराज हिमालय र मेनकाकी पुत्रीका रूपमा भगवान् शिवकी अर्धाङ्गिनी शक्ति स्वरुपा पार्वती (गौरी) लाई गौरादेवीका रूपमा पूजा गरिँदै आएको छ ।  

भाद्र महिनामा मनाइने गौरा पर्व अगस्ति ताराको उदयका हिसाबले शुक्ल या कृष्ण दुवै पक्षमा पर्ने गर्छ । शुक्ल पक्षमा परेको गौरालाई उज्याली गौरा भनिन्छ भने कृष्ण पक्षमा परेको गौरालाई अन्यारी गौरा भनिन्छ । यी दुवै गौरालाई अति पवित्र मानिए उज्याली गौरालाई विशेष महत्वका साथ हेर्ने गरिन्छ । विवाहित नारीहरूले आफ्नो कूल परम्पराअनुसार पुरुषहरू जस्तै यज्ञोपवितका रूपमा दुवधागो लाउने प्रचलन यस क्षेत्रमा रहेको छ । पहिलो चोटि उक्त दुवधागो लगाउनका लागि उजेली गौरा परेको पर्व सर्वप्रथम पुत्रदा एकादशीको व्रत बसेपछि मात्र गौराको उपासना गर्न मिल्ने यहाँका जानकारहरू बताउँछन् ।    

लोक साहित्यका जानकार कविराज भट्टले पुत्रदा एकादशीको व्रत बसिसकेकी विवाहित महिलाले भाद्र महिनाको बिरुँडा पञ्चमीका दिन व्रत बसेर बिरुँडा भिजाएपछि गौरा पर्व विधिवत् रूपमा सुरु हुने बताउनुहुन्छ । उहाँका अनुसार उक्त अवसरमा माङ्गल गीत (सगुन, फाग) सहित तामाको ताउलीलाई गाईको गोबर, दुबो र जौंतिलले सजाएर राख्ने प्रचलन छ ।  पाँच अन्न बिरुँडा (मास, गहत, गहुँ, कलौं, गुरुस) तामाको ताउलीमा हाली सुगन फाग गायनसँगै भजाउने गरिन्छ । 

“पञ्चमीको दिन भिजाएका बिरुँडा दोस्रो दिन सगुन, फाग गायनसँगै महिलाहरूले पानीको मुहानमा लगेर पाँच पल्ट धुने गर्छन्”, भट्टले भन्नुभयो, “धारामा साँवाधानको गौराको सानो मूर्ति बनाएर स्थापना गरी बिरुँडा तथा चन्दन, अक्षता, पाती, दुप, दीप, फल आदिले पूजा गरी पुनःफाग गायनसँगै  बिरुँडा भिजाएकै स्थान घरमा आउँछन् ।” सप्तमीको दिन चेलीबेटीहरूले खेतबाट धान, साँवाधान, कुर्जो आदि हालेर रातो कपडा वा घुम्टीमा बेरेर गौराको मूर्ति बनाएर गौरा घरमा ल्याउने चलन छ । 

“गौरालाई डालोमा राखेर शुद्ध आसनमा स्थापित गरिन्छ  एउटा काठको पिर्कोमा पहेँलो कपडा बनाएर महेश्वर स्थापना गर्ने गरिन्छ”, उहाँले भन्नुभयो, “साँझपख व्रतालु महिलाहरू गोराघरमा जम्मा भई ब्रहमण बोलाइ गोरामा अभिशेष गरी पञ्च पूर्वाङ्गसहित गौरामहेश्वरको पूजाआजा गर्दछन् ।” सप्तमीको दिन धागोमा विशेष किसिमका सात गाँठा भएको धागोलाई गौरामा चढाइ अभिशेष गरेपछि महिलाले घाँटीमा धारणा गर्ने गर्दछन् ।  

दुर्वाष्ठमीको दिन गौराको महत्त्वपूर्ण दिन हो । यसलाई अठ्यावाली भन्ने गरिन्छ । यो दिन महिलाले सगुन फागसहित गौरालाई गौरा हुँदै आइरहेको आँगनमा लगेर राख्छन् । सबै महिलाहरू जम्मा भई अठ्यावाली गायनसँगै बिरुँडाले गौराको पूजा गर्ने यहाँका जानकार आचार्य सरस्वती अवस्थी बताउँछन् । अठ्यावालीकै बिचमा प्रसङ्गअनुसार एउटा धर्म कथा प्रस्तुत गरिन्छ ।  

“अठ्यावाली पूरा भएपछि फल फट्काउने काम गरिन्छ । दुई जना पुरुषहरूले च्यादरमा गौरामा चढाएका फलफूल तथा बिरुँडालाई आकाशतिर पूर्व, पश्चिम, उत्तर दक्षिण र आकाशतिर फाल्ने गरिन्छ ।” उहाँले भन्नुभयो, “आकाशमा फालिएका बिरुँडा प्रसादलाई व्रतालु महिला तथा उपस्थित सबैले देवीको प्रसादका रूपमा आकाशबाटै ग्रहण गर्ने गर्छन् ।” उहाँले महिलाले आफ्ना पतिलगायत घरका सबै सदस्यहरूको बिरुँडाले टाउको पुज्ने र आशीर्वाद दिने चलन छ । “हामी गौराको प्रसाद दिएर आफूभन्दा साना ठूला सबैलाई आशीर्वाद दिन्छौँ”, उहाँले भन्नुभयो, “गौरा पर्व नारी प्रधान पर्व हो यो पर्वमा हामी नारीलाई धेरै अधिकार दिएको छ ।”

अठ्यावालीपछिका दिनमा भने यहाँका देवालयमा महिला तथा पुरुषको खेल सुरु हुन्छ । पुरुषले ढोलक र मिजुराका स्थानीय देवीदेवता तथा पौराणिक कथावस्तुमा आधारित ढुष्को, धमारी, ठाडोखेल, चैत आदि प्रस्तुत गर्छन् । कतिपय स्थानमा महिला पुरुषका दोहोरी देउडा हुने गरेका छन् । तीन/चार दिन खेल चलेपछि उपयुक्त साइत हेरी गौरा विसर्जन गरिन्छ । 

गौरा पर्व यस क्षेत्रको मौलिक पहिचान बोकेको पर्व मात्रै नभएर नारी सम्मानको पर्व भएको लोक साहित्यका जानकार रमेश पन्त मितबन्धु बताउँछन् ।  “गौरा पर्वको अवसरमा घरपरिवारका सबै सदस्यका लागि एक जोर नयाँ लुगा किन्ने परम्परा छ”, उहाँले भन्नुभयो, “घरबाहिर रहेका मानिसहरू पनि गौराको बिरुँडा प्रसाद ग्रहण गर्नका लागि घर फर्किने, चेलीबेटी तथा इष्टमित्रहरूलाई  घरमा बोलाउने रमाइलो गर्ने चलन छ ।” उहाँले गौरा धार्मिक, सामाजिक, सांस्कृतिक, साहित्यिक, पौराणिक, ऐतिहासिक तथा अन्य विविध दृष्टिकोणले महत्त्व बोकेका पर्व रहेको बताउनुभयो ।